Түзүлүү тарыхы

         “Көмүр байлыктарын отун эмес катары пайдалануу” лабораториясы 1988-жылы Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Түштүк регионалдык бөлүмүнүн Жаратылыш байлыктарын комплекстүү пайдалануу институтунун курамында түзүлгөн.

         Лабораторияны 1988-2020-жылдар аралыгында т.и.д., профессор Ж.А. Арзиев жетектеп келген. 2020-жылдан баштап х.и.к., ага илимий кызматкер Ш. Джапарова жетектеп келген. 2025-жылдын  апрель айынан баштап т.и.к., ага илимий кызматкер                 Т Саткулов жетектеп келуудо.

         Көмүр жана табигый глауконит, фосфордук минералдык  ресурстарынын негизинде гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерди (ГОМЖС) алуунун илимий-технологиялык негиздерин иштеп чыгуу; 

        Алынган ГОМЖС өсүмдүктөрдүн өсүүсүнө, өнүгүүсүнө, түшүмдүүлүгүнө,  зыянкечтерге, оорууларга чыдамкайлуулугуна жана башка касиеттерине болгон таасирин изилдөө; 

        ГОМЖС өндүрүү технологиясынын негизинде өндүрүшкө киргизүүнүн илимий, инженердик патенттик негизин түзүү.

Илимий иштин негизги багыттары

         Лабораториянын ишинин негизги илимий багыты болуп төмөнкүлөр саналат:

«Кыргызстандын кычкылданган күрөң көмүрүнөн гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерди кургак порошок түрүндө өндүрүүнүн жана колдонуунун оптималдуу технологиясын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү (ГОМУ)»

     Кыргыз Республикасынын күрөң көмүрлөрүнүн сапатсыз, кычкылданган майда бөлүгүн жана түштүк регионундагы минералдык жаратылыш ресурстарын пайдаланып органикалык гуминдик, гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерин өндүрүүнүн технологияларын иштеп чыгуу. Гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерди (ГОМЖС) өндүрүүнүн, колдонуунун оптималдуу технологияларын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү;

Лабораториянын курамы

             Саткулов Таалай Тагаевич 1969-жылы туулган. Лабораториянын ага илимий кызматкери. Ош Технологиялык университетинин жалпы техникалык дисциплиналар адистигин аяктаган. 05.04.08-Энергиянын жаңыланып туруучу булактарынын негизиндеги энергетикалык түзүлүштөр адистиги боюнча техника илимдеринин кандидаты. Б.Сыдыков атындагы Кыргыз Өзбек эл аралык университетинин “2014-жылдын мыкты изденүүчүсү” номинациянын ээси. 30дан ашуун илимий макаланын, 2 окуу усулдук колдонмонун автору, 1 ойлоп табууга алынган Кыргыз Республикасынын  патентинин ээси.

           

Лабораториянын ага илимий кызматкери, х.и.к., доцент  Джапарова Шакархон 1954-жылдын 13-октябрында Ош облусунун Карасуу районунун Шарк айылында төрөлгөн. 1978-жылы В.В. Маяковский атындагы Кыргыз кыз-келиндер педагогикалык институтун Химия-биология факултетин Лениндик стипендиаты болуп аяктаган (азыркы И.Арабаев атындагы Университет). Ал 1997-жылы КРнын УИАнын Химия жана химиялык технологиялар институтунда окумуштуулар: академик Ж.Текенов, Ш.Сарымсаковдун жетекчилигинде кандидаттык диссертациясын коргогон. 1988-жылдан баштап аталган институтта  ага инженер, кенже илимий кызматкер, илимий кызматкер, лаборатория башчысы кызматтарында эмгектенип келет. 2 ойлоп табуунун, 1 монографиянын,  16 окуу-усулдук колдонмолордун автору, илимий журналдарда 80 дөн ашуун илимий эмгектери жарыкка чыккан.

Джапарова учурда 3 аспиранттардын. 3 магистранттардын илимий изилдөө иштерин жетектейт.

Инженер кызматкер, Кушбакова Гулнура Турсунбаевна 1979-жылдын 2-майында Ош облусунун Кара-Суу районундагы Бирлешкен    айылында төрөлгөн.  1998-жылы Ош технологиялык   университетинин «Технология жана жаратылышты пайдалануу” факультетин Экология жана айлана чөйрөнү коргоо кафедрасында Экология жана жаратылышты пайдалануу адистигин бүтүргөн. Анын лабораторияда аткарууга катышкан эксперименталдык илимий изилдөөлөрдүн жыйынтыгы илимий макалалары журналдарда жана конференияларда докладтар түрүндө жарык көргөн.

           

Илимий иштердин жыйынтыктары

  1. “КБОЭКП” лабораториясынын улук кызматкери , х.и.к., доцент Джапарова Ш. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Ардак грамотасы менен сыйланды. «КБОЭКП» улук илимий кызматкери, х.и.к., доцент Ш. Джапарова Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Геология институту, Кыргыз Республикасынын Айыл чарба министрлиги жана AKMENA коомдук бирикмеси менен биргеликте уюштурулган «Кыргызстанда жер кыртышын калыбына келтирүү жана жашыл экономиканы өнүктүрүү үчүн айыл чарба рудаларын жана органикалык жер семирткичтерди колдонуунун келечеги» аттуу илимий-практикалык конференцияга катышты (29.05.2024-ж.);

“Гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерди (ГОМЖС) өндүрүүнүн, колдонуунун оптималдуу технологияларын иштеп чыгуу жана ишке киргизүү”  темасы боюнча  илимий-изилдөө иштерин аткарып жатат (Жооптуу: лаб. ага илимий кызматкери, х.и.к. Джапарова Ш.).

Отчет мезгилинде лабораторияда төмөндөгү жыйынтыктар алынган:

Гуматташтырылган органикоминералдык жер семирткичинин (ГОМЖС) лабораториялык шартта өсүмдүктөрдүн ар кандай түрлөрүнө – пахта көчөтүнө, жыпар жыттуу чөп жана жашылча өсүмдүктөрүнүн уруктарынын өсүп чыгуусуна (бадыраң жана помидор) тийгизген таасирин изилдөө боюнча эксперименталдык иштер жүргүзүлдү.

ГОМЖСтин 200 литр концентраты жана 400 кг кургак порошок түрү даярдалып, жазгы жана жайкы өсүмдүктөрдүн өсүүсүнө тийгизген таасирин аныктоо үчүн лаборатория шартындагы жана талаа тажрыйба илимий-практикалык изилдөөлөрдү жүргүзүү үчүн камдалып коюлду.

Табигый глауконит камтыган минералдын сууда эрүүчү компоненттери жуулуп, кургатылган, майдаланган жана Кызы-Токой кенинин табигый кумдуктун курамындагы глаукониттин концентраттуу эритмеси – суспензиясы алынган.

                      

Майдаланган жана байытылган глаукониттик кум

“КБОЭКП” лабораториясы тарабынан иштелип чыккан технологияны пайдалануу менен алынган ГОМЖСтин порошок формасын Кыргыз-6 сортундагы техникалык пахта өсүмдүгүнүн өсүшүнө жана өрчүүсүнө тийгизген таасирин изилдөө боюнча эксперименталдык талаа изилдөөлөрү жүргүзүлдү.

Кычкылданган күрөң көмүрдөн, табигый минералдардан, өсүмдүк жана жаныбарлардын органикалык калдыктарынын гумусунун негизинде гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичтерди алуу технологиясын боюнча патенттик жана адабияттык изилдөө жүргүзүлгөн. Ойлоп табууга өтүнмө берилген.

КРОЭКП лабораториясынын кызматкерлери бекитилген календардык пландын негизинде  лабораториялык эксперименталөдык, талаа шартында практикалык издөө иштерин жүргүзүштү:

  • Институттун жетекчилигинин уруксаты менен лабораториялык жана талаа илимий-практикалык изилдөөлөр үчүн ГОМЖСтин 200 литр концентрат жана 400кг көлөмүндө кургак порошок түрүндө даярдалды.
  • лабораториялык шартта ар түрдүү өсүмдүктөрдүн өсүү өнүгүүсүнө ГОМЖСтин концентратынын ар кандай концентрациядагы эритмелеринин таасирин изилдөө боюнча  практикалык эксперименталөдык иштер жүргүзүлдү;
  • Кыргыз Республикасынын Айыл чарба министрлигине пахта өндүрүү боюнча Суу районундагы пахтачылык боюнча тажрыйба станциясынын базасында. КРОЭКП лабораториясында өндүрүлгөн ГОМЖСтин  суюук жана порошок түрүндөгү  формалары тамырдан жана жалбырагынан азыктандыруунун таасири практикалык-фенологиялык жана лабораториялык изилдөөлөр жүргүзүлдү.Мында изилдөө максаты -пахтанын Киргизский-6 сортунун өсүп өнүгүүсүнө, пахта өсүмдүгүнүн органдарынын калыптануусуна, түшүмдүүлүгүнө жана түшүмүнүн сапаттык көрсөткүчтөрүнө тийгизген таасири изилдөө болду.
  • Түшүмдүн технологиялык сапаты сорттук өзгөчөлүктөргө гана эмес, кыртыштын ар түрдүүлүгүнө, кыртыштын жана атмосфералык нымдуулукка, минералдык жана органикалык азыктандырууга жана башка факторлорго да көз каранды экени белгилүү.
  • Өсүмдүктөрдүн оң сапаттарынын калыптанышы анын азыкка болгон муктаждыктарын канааттандыруу менен байланышкан. ГОМЖСтин суюук жана порошок түрүндөгү  формаларында тамырдан жана жалбырагынан азыктандыруу менен пахта өсүмдүгү үчүн оптималдуу тамактануу шарттарын түзүлүүсүн шартоо менен өсүмдүктөрдө жаңы сапаттар пайда болушуна алып келет. Тамактануу шарттарын ар кандай кылуу менен пахта организиминде физиологиялык процесстерде болуп жаткан биохимиялык процесстердин жүрүшүн жөнгө салууга жана анын жакшы өнүгүшүнө өбөлгө түзүүгө болот.
  • Фотосинтездин интенсивдүүлүгүн жогорулатууга тамыр жана жалбырак менен азыктануунун оң таасири байкалып, тамыр системасына органикалык заттардын жана энергетикалык материалдардын түшүүсү күчөгөн. Натыйжада тамырлардын тез өсүшү, алардын бетинин көбөйүшү, демек, өсүмдүккө кирген азыктардын көлөмү күчөйт, көбөйөт.Практикалык эксперименталөдык изилдөөлөрдүн, фенологиялык байкоолордун натыйжалары төмөндөгү диаграммаларда келтирилди.

Пахтанын гүлдөө процессине фенологиялык байкоо жүргүзүү

  • ГОМЖС менен азыктандыруунун түшүмдүүлүккө таасири

– Лаборатория кызматкерлери ГОМЖС колдонуу жана анын химиял

ык минералдык жер семирткичтерге салыштырмалуу артыкчылыктары боюнча пропагандалык жана тарбиялык иштерди жүргүзүштү: (29.05.2024, Улуттук илимдер академиясынын Геология институту өткөргөн илимий-практикалык конференцияга катышты Кыргыз Республикасынын Айыл чарба министрлиги жана AKMENA коомдук бирикмеси менен бирдикте “Агрардык жана органикалык өсүмдүктөрдү пайдалануу келечеги жер семирткичтер жер кыртышын калыбына келтирүү жана Кыргызстанда жашыл экономиканы өнүктүрүү» илимий баяндамасы Республиканын айыл чарбасында глауконит менен гумусту колдонуунун келечеги.-30-31-05

  • 2024 ОшМУнун 85 жылдыгына арналган Эл аралык илимий-практикалык конференциянын алкагындагы: Выставка- көргөзмөгө лабораторияда алынган илимий продукциялары менен катышып, ГОМЖС концентратынын суюк жана кургак формадагы продукцияларын кардарларга тартуулашты .
  • – ZOOM платформасында ONLAIN форматында 2024-жылдын 3-июнунан 7-июнуна чейин Алматы технологиялык университетинде “Кыргызстандын күрөң көмүрүнөн чыккан адсорбенттерди саркынды сууларды тазалоодо колдонуунун келечеги” аттуу доклад жасады.

 

              Лабораториянын ишмердүүлүгү

  1. Shekerhan Djaparova, Abdykadyr Abidov, Urmat Abdaliev, Sultanbek Saparbaev Obtaining an important component of humate-enriched organomineral fertiliser based on oxidised lignite from Kyrgyzstan. SCIENTIFIC HORIZONS. Journal homepage: https://sciencehorizon.com.ua Scientific Horizons, 27(4), 107-118;
  2. публикации в ведущих научных журналах, количество работ в индексированных журналах (индекс Web of Science) – 2
  3. of humate-enriched organomineral fertiliser based on oxidised lignite from Kyrgyzstan. Scientific Horizons, 27(4), 107-118. doi: 10.48077/scihor4.2024.107. S
  4. РИНЦ (авторские свидетельства и патенты, монографии, учебники и учебные пособия (Представить Отделениям полную информацию о полученных патентах и авторских свидетельствах)-1
  5. Джапарова Ш., Абидов А.О., Сабиров Б.З., Арзиев Ж. Кычкылданган күрөң көмүрдүн, органикалык калдыктардын жана табигый минералдардын негизинде гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткичин алуу//Илим жана билим берүүнүн өнүгүү тенденциялары. №106, 186-192-б.
  6. А) Эл аралык журналдарда жарыяланган макалалар:
  7. 1 макала жарыяланды. индекстелген журналдарда системада катталган журналда (Web of Science index,
  8. Джапарова Ш.Ж., Абидов А.О., Артыкбаева С.Ж., Абдалиев У.К., Сапарбаев С.Т.
  9. Кыргызстандын кычкылданган күрөң көмүрүнүн негизинде гуматташтырылган органоминералдык жер семирткичтин маанилүү компонентин алуу. SCIENTIFIC HORIZONS Журналдын башкы бети: https://sciencehorizon.com.ua Scientific Horizons, 27(4), 107-118
  1. – Денис Ковач, Брунела Куллолли, Жапарова Сакархан, Людмила Михневич, Ирина Мысковец. Экологиялык туруктуулуктун жана климаттын өзгөрүшүнүн укуктук аспектилери: Эл аралык жана улуттук мыйзамдардын ролу, ISSN 2564-016X | Август 2024 Кабыл алынган: 17 Июль 2024 | Текшерилген: 26 август 2024 | Кайра каралган: 27 август 2024 Кабыл алынган: 27 август 2024 | Жарыяланганы: 30 август 2024
  2. Жапарова Ш.Ж. авторлош: Алынган: Экологиялык туруктуулуктун жана климаттын өзгөрүшүнүн укуктук аспектилери: эл аралык жана улуттук мыйзамдардын ролу

12.1 макала жарыяланды RSCIде катталган журналда.

 

  1. 13. Жапарова Ш., Абидов А.О., Сабиров Б.З., Арзиев Ж.А.

14 .Кычкылданган күрөң көмүрдүн, органикалык калдыктардын жана табигый минералдардын негизинде гуматташтырылган органикалык-минералдык жер семирткич

  1. 15. Илим жана билим берүүнүн өнүгүү тенденциялары №106 февраль 2024-жыл

16.- Джапарова Ш.Ж., Жолборс К., Сапарбаев

С.Т., Алишеров И.Т., Алишеров Н.О. ОшТУ, 2024-ж.

  1. – Казангелдина Ж.Б., химия илимдеринин кандидаты, доцент, АТУ., Жапарова Ш.Ж., химия илимдеринин кандидаты, доцент, Токтосун кызы Канзада, магистрант, Ош ТУ., Кушбакова Г.Т., Сабирова Н.Б. Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын түштүк бөлүмүнүн Жаратылыш ресурстары институту. Кыргызстандын ЫРГЫЗСТАНДЫН ТҮШТҮК ОБЛАСТЫНДАГЫ ЖЕРДИН ТҮШҮМДҮҮЛҮГҮН ЖАКШЫРТУУ ҮЧҮН ГУМИН КУРГАК БИОСЕРКИКТЕРДИ КОЛДОНУУЧУ ИШ-ЧАРАны ӨНҮКТҮРҮҮ, ОшТУнун жаңылыктары, 2023-ж. № 2, 2-бөлүк.
  2. 18. Республикалык илимий-техникалык журналдар:2024-жылы өткөрүлгөн Эл аралык илимий-практикалык конференциялардын материалдарында жарыялоо үчүн 3 макала жөнөтүлгөн жана катталган

Илимий байланыштар.

 «КРОЭКП» лабораториясы Кыргыз Республикасынын айыл чарба министерствосунун Карасуй пахтачылык илимий-изилдее станциясы, Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Геология институту жана ОшТУнун Экология айлана чөйрөнү коргоо  кафедрасы менен кызматташуу келишимдеринин негизинде иш алып барат.;

 Жалал-Абад шаарынын мэриясы менен облустун айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүүдө экологиялык жактан таза ГМУну иштеп чыгуу жана сыноо боюнча илимий-изилдөө иштерин жүргүзүү үчүн меморандум түзүлүп, кол коюлду.

 Жалал-Абад облусунун ишкерлерине айыл чарба өсүмдүктөрүнүн өсүшүнө жана өнүгүшүнө тийгизген таасирин ияларынын таасирин изилдөө максатында эксперименталдык талаа изилдөөлөрүн жүргүзүштү.

      Эксперименталдык талаа эксперименталдык фенологиялык байкоолордун натыйжасында, б.а. Изилдөө төмөнкүлөрдүн өз ара көз карандылыгын аныктады: экологиялык факторлор, өсүмдүктүн физиологиялык процесстери үчүн азыктык элементтер менен камсыз болуу даражасы жана ошого байланыштуу өсүмдүк органдарынын ар түрдүү түзүлүшү алардын абалына жана өсүшүнө жараша болот, мөмөнүн сапаты жана саны. алынган түшүмдөгү элементтер көз каранды.