“Көмүрдү газдаштыруу” лабораториясы

Түзүлүү тарыхы

 «Көмүрдү газдаштыруу» лабораториясынтехника илимдеринин доктору, проф. А.С. Джаманбаев негиздеп, анын илимий иштерин академик Ж.Текенов, андан кийин х.и.к. Ш.Джапарова улантып келишкен. Учурда аталган лабораторияны т.и.к. Шайдуллаев Р.Б. жетектеп келүүдө.

Лабораториянын негизги илимий багыттары

  • Лабораторияда республиканын  көмүрлөрүн газдаштыруу жолу менен энергияны жана пиролиздик газдарды алуунун технологиясын иштеп чыгуу тематикасы боюнча илимий-изилдөө иштерин алып баруу.
  • Алай жана Өзгөн көмүр кендеринин көмүрлөрүнөн пиролиз жолу менен жарым коксту жана пиролиздик газды алуу.

Лабораториянын курамы

       Т.и.к. Шайдуллаев Расулбек Бегимкулович 1963 – жылы Жалал-Абад областынын Ноокен районунун Бүргөндү айлында төрөлгөн. 1986 – жылы Фрунзедеги политехникалык институтун аяктаган, «Курулуш, жол машиналары жана жабдыктары» адистигине ээ болгон, квалификациясы боюнча инженер-механик. Кандидаттык диссертациясын 2013–жылы ийгиликтүү жактаган. Анын 50 дөн ашуун илимий жана электрондук ресурс катары эмгектери жарыкка чыккан, анын ичинде 3 автордук күбөлүк, 4 патент, 3 окуу-усулдук колдонмолору бар.

Т.и.д., лабораториянын башкы илимий кызматкери Абидов Абдыкадыр Омарович  1965-жылы Ош облусунун Кара-Суу районунун Төлөйкөн айылында төрөлгөн. 1990-жылы Фрунзе политехникалык институтунун  Оштогу кечки факультетин аяктаган, адистиги «Автомобиль жана автомобилдик чарбасы».80ден ашуун илимий жана окуу-усулдук колдонмолордун автору, анын ичинде 4 патент, 1 монография, 3 окуу китеби; автордун жетекчилигинде 2 кандидаттык диссертация жакталган. Техника илимдеринин доктору, профессор, эки илимий кандидаттык жана доктордук диссертациялык кеңеште мүчө, Эл аралык инженердик академиянын академиги.

Кенже илимй кызматкер Омуров Жетимиш Кочумович 1958-жылдын 10-декабрында Ош облусунун Өзгөн районунун Алтын-Булак айылында төрөлгөн. 1982-жылы Жалал-Абад медициналык училищени, ал эми 1991-жылы Фрунзе политехникалык институтунун Ош кечки факультетинин  «Өндүрүштүк жана граждандык курулуш» адистигин аяктаган. Аталган лабораторияда 2017-жылдан бери эмгектенет.

Илимий-техникалык продукциялардын ишке ашуусу

Лабораториянын илимий иштерин өндүрүшкө киргизүү максатында азыркы учурда пиролиздик түзүлүштү жаңыртып, анын жардамы менен Торгой-дөбө, Кожо-келен, Сары-моңол, Кумбел жана башка Түштүк аймактын көмүрлөрү изилденүүдө. Лабораториялык эксперименталдык иштердин натыйжасы Кыргыз Республикасынын жылуулук-энергетика тармагына,  айлана-чөйрөнү жакшыртууга жана айрыкча күрөң көмүрлөрдүн жылуулук сыйымдуулугун жогорулатууга багытталган.

Чет элдик журналдарда жарыяланган илимий макалалары

  1. Кыргыз Республикасынын шартында жаратылыш ресурстарын кайра иштетүүгө инновациялык ыкмалар. «II Эл аралык китеп. КМШ өлкөлөрүнүн «Мыкты мугалим-2022» басылмасы Нур-Султан, 2022. 15-19-б.
  2. Мүмкүнчүлүгү чектелген балдарды окутуунун жана окутуунун өзгөчөлүктөрү. Human Science. Россия Федерациясынын гуманитардык изилдөөлөрү. Омск. Т. 16. № 1-2022. Т. жок. 1. -б.132-140.

Республикалык илимий-техникалык журналдарда жарыяланган илимий макалалары:

  1. Кыргызстанда аз сорттогу көмүрдү кайра иштетүү боюнча технологиялык жабдууларды талдоо. КУУ. Илим, билим берүү технологиясы. Ош, 2022. № 2(74). 12-17-бб.
  2. Виношарабын жасоодогу терминология лык жаратуучу дун концепциясы уулу негиздер. КУУ. Илим, билим берүү технологиясы. Ош, 2022. № 2(74). 109-112-беттер
  3. Транспорт тармагында ишкердикти өнүктүрүү. Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын эмгектери № 5 (2022), 162-167-беттер. Бишкек-2022.
  4. Пиролиз заводунун жүк түшүрүү механизмин өркүндөтүү. Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын эмгектери № 5 (2022), 168-172-б. Бишкек.

Илимий кызматкерлер тарабынан чыгарылган окуу

  1. Пиролиздин жардамы менен Кыргызстандын түштүк аймагындагы таш жана күрөң көмүрдү кайра иштетүү / Жаратылыш ресурстары институту. ресурс КР УИА. – Ош: 2022. -97б. УДК 622.33.; BBK33.31.; Ш-17.; ISBN 978-9967-12-944-3. Монография.

Илимий иштердин жыйынтыгы

        “Көмүрдүн газификация” лабораториясынын негизги илимий багыты болуп “Пиролизди жана газдаштырууну колдонуу менен Кыргыз республикасынын таш жана күрөң көмүрлөрүн иштетүүнүн оптималдуу технологиясын иштеп чыгуу” эсептелинет. Бул багытта лаборатория кызматкерлери экологиялык жактан таза жаратылыш ресурстарын пайдалануу боюнча изилдөөлөрдү жүргүзүүдө, бирок мындай шартта жаратылыш газын пайдалануу жакшы натыйжаларды бермек, бирок өлкөнүн бюджетине энергиянын бул түрү кымбат баалуу ырахат. Демек, актуалдуу маселе алардын болгон жаратылыш байлыктарын — кемурду пайдаланууда турат. Бирок, көмүрдү масштабдуу пайдалануу айлана-чөйрөнүн булганышына алып келет, ошондуктан биз бул көйгөйдү чечүү үчүн инновациялык ыкманы сунуштайбыз. Бүгүнкү күндө өлкөнүн түштүк аймагындагы көмүрдүн негизги касиеттерин жакшыртуучу төмөнкү сорттогу күрөң көмүрдүн калориялуулугун модернизациялоо жолу менен жогорулатуу маселеси келип чыгууда. Көмүрдү кайра иштетүү процесси атайын жабдууларды талап кылат, алардын бири пиролиздик заводдор болуп эсептелет, алардын жардамы менен төмөнкү сорттогу көмүрдүн негизги касиеттерин жогорулатууга жетишүүгө жана сапаты жакшыртылган көмүрдү алууга болот. Кыргызстандын төмөнкү сорттогу көмүрүн кайра иштетүү процессинде таптакыр жаңы продукция – жарым кокс жана техникалык газ алынат. Мындай новатордук ыкма менен алынган продукцияны республиканын жылуулук-энергетика тармагында колдонуу максатка ылайыктуу.

      Жогорудагы илимий изилдөөлөрдү жүргүзүлүүдө лабораториянын кызматкерлери башчысы техника илимдеринин кандидаты, улук илимий кызматкер Шайдуллаев Р.Б., илимий кызматкер, Абдыкадыров Т.С., кенже илимий кызматкер Өмүров Ж.К. белгилүү илимий иштерди аткарды, ал эми изилдөөнүн акыркы жыйынтыгын алууда лаборант Айтиев Т. чоң салым кошкон.

      “Көмүрдү газдаштыруу” лабораториясы түзүлгөндөн баштап көмүрлөрдү газдаштыруу максатында бир канча пиролиздик (реакторлордү) түзүлүштөрдү пайдаланып келүүдө:

– спираль түрүндөгү реакторду пайдаланып тең айлануучу агымда катализатор катары өнөр жай калдыктарын колдонуп, көмүрдү газдаштыруу процессинин каталитикалык ыкмасы иштелип чыккан;

– көмүрдүн майда бөлүкчөлөрүн айланма агымда газдаштыруу үчүн “Газ генератору” лабораториялык орнотуусу өркүндөтүлгөн. Ал түзүлүш азот менен толтурулган газ идиштери атмосфералык абаны үйлөө үчүн компрессор менен алмаштырылган, бул синтез газын иштеп чыгууну бир кыйла төмөндөтөт;

      Республиканын күрөң көмүрлөрүн газдаштырууга технологиялык ылайыктуулугун аныктоо максатында тажрыйба иштери жүргүзүлүп, Агулак, Бешбуркан жана Чоң-Таш күрөң көмүрлөрүнөн газ алуу мүмкүнчүлүктөрү изилденген. Толук газдашуу мезгилинин 8000С катализаторлордун санына көз карандылыгы аныкталып, айлануу ылдамдыгы 3% K2CO3 кошулганда 4 эсе жана ошол эле катализатордун 6% кошулганда 7-8 эсе көбөйгөн;

– Технологиялык анализдин натыйжасында Бел-Алма кенинен көмүрдөн алынган жарым кокстун салыштырмалуу нымдуулукту 35,4% га төмөндөтүп жана жылуулук калориясы12,4% га көбөйдү;

– Өзгөн кенинин Маркай, Кара-Дөбө, Торгой-Дөбө жана Алай кендеринин Кызыл-Булак жана Кожо-Келен күрөң жана таш көмүрлөрүн термикалык иштетүү процессинде, жакшырылган касиеттери бар көмүр отуну алынды;

– Азайган көмүрлөрдү эксперименталдык изилдөөнүн натыйжасында жылуулук орточо алганда 14,79% дан 19,12% га чейин көтөрүлүп, учуучу заттардын түшүмдүүлүгү 11,38 пайызга төмөндөгөн.

– Көмүрдү кайра иштетүү процесси атайын иштелип чыгарылган пиролиз агрегатты колдонуу менен жүргүзүлүүдө (1-2 – сүрөттөр).

1-сүрөт. Пиролиздик  тузулуш модернизацияга чейин  (эски үлгүдөгүсү)

а          б

2-сүрөт. а.Модернизациядан кийинки пиролиздик түшүлүш;

б.  пиролиздик түшүлүштүн кинематикалык схемасы

Лабораториянын  ишмердүүлүгү

     Лабораториянын кызматкерлери пиролиз7гдик установкалардын жаңы конструкцияларын иштеп чыгышты жана өркүндөтүп, төмөнкү натыйжаларды алышты:

– Түштүк регионунун (Өзгөн жана Алай көмүр кендери) төмөнкү сорттогу көмүрлөрүн термохимиялык иштетүүнүн технологияларына жана жабдууларына талдоо жүргүзүлдү;

– даяр продукцияны – жарым коксту түшүрүү үчүн эмгек шарттарын жакшыртуу үчүн пиролиз түзүлүшүнүн даяр продукцияны түшүрүүчү механизминин долбоору иштелип чыкты жана өркүндөтүлдү, бул конструкциянын жардамы менен жарым коксту  алууда  эмгек өндүрүмдүүлүгүн жогорулатууга жетишүүгө болот;

– көмүрдүн бир тектүү массасын майдалоодо жана майдалап берүү үчүн гидродинамикалык кавитациялык агрегаттын долбоору иштелип чыкты, бул изилдөөлөрдүн акыркы натыйжаларын алууга өбөлгө түзөт (бул ыкманы дүйнөлүк практикада көптөгөн изилдөөчүлөр колдонот акыркы жыйынтыктарга жетүү үчүн);

– гидродинамикалык кавитациялык түзүлүштүн конструкциясы айыл чарбасында, дан өсүмдүктөрүнүн ар кандай сортторун (буудай, жүгөрү ж.б.) майдалоо үчүн колдонулушу мүмкүн;

– Түштүк регионунун төмөнкү сорттогу көмүрүнүн негизги көрсөткүчтөрүн жакшыртуу боюнча эксперименталдык изилдөөлөр жүргүзүлдү;

– термохимиялык ыкма менен көмүрдүн майдаларын (штыбты) кайра иштетүү үчүн пиролиз түзүлүшү иштелип чыккан.

“Көмүрдү газдаштыруу” лабораториясынын илим-изилдөө ишмердүүлүгүнүн негизги жыйынтыктары төмөндөгү илимий журналдарда жана Интернет ресурстарында жарык көрдү:

     1. Шайдулаев, Р.Б. Винттүү пресстин жумушчу денесиндеги басымдарды жана басуу күчтөрүн эксперименталдык аныктоо [Текст] / Р.Б. Шайдулаев, Т.А.Абдыкадыров, С.Н Касымбеков // Известия ОшТУ. Аймактарды өнүктүрүү жана санариптештирүү жылына арналган “Илим жана инновациялык технологиялар – Кыргыз Республикасынын өнүгүүсүнүн негизи” Эл аралык илимий-практикалык конференциясынын материалдары. – 2019. – № 3.- Б. 162 – 168.

     2. Шайдуллаев, Р.Б. Кыргызстандын түштүк аймагында күрөң жана таш көмүрдү эксперименталдык изилдөөнүн натыйжалары жөнүндө / Р.Б. Шайдулаев, Ж.А. Арзиев, С.Т. Токтоназаров, Ш.Ж. Джапарова // Известия ОшТУ. Аймактарды өнүктүрүү жана санариптештирүү жылына арналган “Илим жана инновациялык технологиялар – Кыргыз Республикасынын өнүгүүсүнүн негизи” Эл аралык илимий-практикалык конференциясынын материалдары. – 2019. – № 3. – Б. 168 – 174.

     3. Шайдуллаев, Р.Б. Шар түрүндөгү майдалгычтын негизги параметрлерин аныктоо [Текст] / Р.Б. Шайдуллаев, Т.С. Абдыкадыров, С.Н. Касымбеков, Н.Ж. Арзиев // Наука. Образование. Техника. – Ош: КУУ, 2020. – №1. – С. 10 – 15.

2020-жылы лабораториянын кызматкерлери эки окуу китебин чыгарышты:

1. 670200 “Транспорттук жана технологиялык машиналарды жана комплекстерди эксплуатациялоо” багыты боюнча бакалаврлар үчүн “Ишенимдүүлүк жана диагностика теориясынын негиздери” сабагы боюнча окуу китеби автору: Шайдуллаев Р.Б. – Ош, КУУ. 2020 .– 66 б. A&AH адистиги боюнча.

2. OPUT (басмаканага даярдалган) адистиги боюнча 670200 “Транспорттук жана технологиялык машиналарды жана комплекстерди эксплуатациялоо” багыты боюнча бакалаврлар үчүн “Жүргүнчүлөрдү ташууну уюштуруу жана башкаруу” жана “Жүк автомобиль транспорту” сабактары боюнча окуу китеби: Шайдуллаев Р.Б., Мавлянов М.Ч., Макамбаева Д.И., Абдыкадыров Т.С.

Илимий байланыштары

Учурда лаборатория “Рембыттехника” жана Кызыл-Кыядагы “Климов Сарыбаев Групп” ЖЧКсы менен пиролиз агрегатын өндүрүү боюнча кызматташат. Ал Абшыр-Ата көмүр кычкылтегин кычкылтексиз жаңыртууда колдонулат. Келечекте Майлуу-суу жылуулук бирикмеси (көмүрдүн майдасын күйгүзүү багытында), “Кадамжай сурьма комбинаты” менен Кыргызстандын түштүк аймагындагы таш көмүрдү жана күрөң көмүрлөргө химиялык жана техникалык анализдерди изилдөө боюнча кызматташуу пландаштырылууда.